Nederlandse gemeenten hebben te maken met een grote bouwopgave. Dit zorgt voor veel voertuigbewegingen van en naar bouwprojecten. In 2021 werd er meer dan 250 miljoen ton bouwmaterialen vervoerd in Nederland. Daarmee is de bouw de grootste vervoerende sector in tonnen. Op de snelwegen transporteert één op de vijf vrachtwagens bouwmaterialen, in steden is dat één op de vier.
Ook financieel gezien is de impact groot. De logistieke kosten in de bouwsector bedragen ruim € 6 miljard per jaar. Uiteraard is ook de CO2-uitstoot een belangrijk agendapunt: het aandeel van transport in de totale CO2-uitstoot van de bouwsector bedraagt maar liefst 35%. De vraag doet zich daarom voor: hoe kan de bouwlogistiek beter worden geregeld? De Topsector Logistiek onderzocht het. Voor Betoniek maakte ik een overzicht van de mogelijkheden om bouwlogistiek te verbeteren.
Steeds meer bouwverkeer
Door de impact van nieuwbouwprojecten in kwetsbare gebieden met een gebrek aan ruimte, kijken aannemers al langere tijd naar het beter organiseren van het bouwverkeer. Ook ligt de bouwsector onder een vergrootglas door de stikstofcrisis, die een grote impact heeft op het aantal vergunningen voor nieuwbouw. Het moet allemaal veel duurzamer.
Arjan Walinga van Bouwend Nederland ziet hierin ook een win-win scenario voor gemeenten en bouwers. Aan de ene kant zorgt duurzame bouwlogistiek in steden voor minder congestie, meer veiligheid én verminderde uitstoot. Aan de andere kant dwingt het bouwers tot het verminderen van vervuilende bewegingen door meer efficiëntie met uiteindelijk lagere kosten.
Bewegingen naar en vanaf bouwplaatsen zijn nodig voor het vervoer van vele soorten en typen materialen, materieel en personeel. Het wordt steeds moeizamer, en duurder, om de bouwplaats te bevoorraden. De Outlook Bouwlogistiek van de Topsector Logistiek uit 2021, gaat over de logistiek naar de bouwplaats en de implicaties die dat voor de ruimte in en rond steden gaat hebben.
Visualisatie van de interactie tussen de bouwplaats en de omgeving (Hogeschool van Amsterdam, 2018).
Verschillende goederenstromen met verschillende eisen
Er zijn vier bouwlogistieke structuren, die tot verschillende vraagstukken leiden:
- Punt-punt leveringen: een volle lading (full truck load; FTL) in een vrachtwagen gaat direct naar een specifieke locatie (of een beperkt aantal locaties). De logistiek is geoptimaliseerd en de locaties staan vast. Het gaat hier bijvoorbeeld om het leveren van bouwmaterialen op een bouwplaats in de stad of het leveren of afvoeren van volumineuze grondstoffen/producten (zoals zand en puin) binnen de stad.
- Onregelmatige leveringen op verschillende locaties: een volle vrachtwagen doet meerdere locaties in de stad aan, waarbij meerdere deelladingen worden geleverd (less than truckload; LTL). Logistiek is hierbij niet altijd geoptimaliseerd omdat er sprake is van tijdvensters en beperkte ruimte op en rond de bouwplaats waardoor er in enkele gevallen ‘onnodige’ kilometers worden gereden met halflege vrachtwagens.
- Diverse kleine leveringen: kleine tot zeer kleine leveringen die divers van aard en frequent zijn. Deze kunnen op afroep op alle mogelijke locaties worden geleverd. Het gaat hierbij vaak niet om logistieke optimalisatie maar om snelheid en service.
- Diensten waarvoor een bestelwagen wordt gebruikt om werkzaamheden bij particulieren of bedrijven uit te voeren (bijv. schilders, loodgieters, monteurs).
De inzet van bouwhubs
De Outlook Bouwlogistiek bestudeerde aan de hand van scenario’s hoe de logistiek rond bouwprojecten er in 2030 uit kan zien en op welke manier de CO2-uitstoot en andere negatieve effecten van bouwlogistiek gereduceerd kunnen worden.
De analyse van de Topsector Logistiek laat zien dat de inzet van een bouwhub tot een aanzienlijke besparing in ritten en CO2-uitstoot leidt. Indien deze verplicht wordt gesteld voor individuele bouwprojecten in stedelijke centra leidt dit een besparing in zowel binnenstedelijke (traject bouwhub-bouwplaats; 24% minder ritten) als buitenstedelijke ritten (traject leverancier-bouwhub: 14% minder ritten).
Een bouwhub zorgt als die goed wordt gepland en geëxploiteerd in essentie voor minder transportbewegingen voor alle bouwplaatsen in een bepaalde regio, én minder bewegingen naar een specifieke bouwplaats.
Een projectspecifieke bouwhub is een tijdelijke hub voor een specifiek bouwproject met weinig depositieruimte. Vanaf de tijdelijke hub kunnen de laatste kilometers afgelegd worden met elektrisch vervoer. Ook kan een groothandel of een logistiek dienstverlener de hubrol op zich nemen.
Er zijn ook bouwhubs aan het water. Hierbij vindt de bouwlogistiek plaats over water waarbij gebruik wordt gemaakt van emissieloze sleep- en duwboten. Deze maatregel kan interessant zijn in binnenstedelijk gebied, maar ook regionaal.
Er zijn veel voorbeelden van de inzet van bouwhubs in Nederland. In Amsterdam is de afbouw van de Noordzuidlijn door logistieke dienstverlener Saan geregeld via hun hub. Aan de zuid- en noordzijde van de lijn zijn de afbouwmaterialen vervolgens via over het metrospoor ondergronds vervoerd naar de metrostations. Blom Dekschuiten heeft een hub in de Amsterdamse havens die over water het vervoer regelt naar bouwplaatsen in Amsterdam voor werken aan de infrastructuur en de kademuren.
Dura Vermeer heeft voor de bouw van het Noordgebouw in Utrecht ook een hub gebruikt. Het gebouw is gelegen naast het Utrechtse Centraal Station en dicht bij het centrum van de stad en heeft te maken met veel omliggende bouwprojecten, veel bouwverkeer en een zeer beperkte ruimte. Door het gebied lopen veel verkeersstromen van openbaar vervoer, voetgangers, fietsers, nood- en hulpdiensten en toeleveranciers. Daarnaast werd gebruik gemaakt van de logistieke BouwHub (van VolkerWessels Materieel), speciale planningsysteem en een bouwticketsysteem voor de vooraanmelding van transport. Er is een logistiek uitvoerder aangesteld voor de coordinatie van de logistieke stromen van, naar en op de bouwplaats. Werkpakketten werd op transportkarren (in werkvolgorde gevuld) geplaatst en op de juiste werkvloer afgeleverd, zodat bouwers ’s ochtend direct aan de slag konden.
Boele & van Eesteren bouwde met het Voorzetgebouw de nieuwe hoofdentree van het winkelcentrum Hoog Catharijne te Utrecht en een twee-laags complex voor winkels en horeca en heeft hierbij ook de bouwhub van VolkerWessels Materieel gebruikt. Boele & van Eesteren bespaarden hiermee 40 procent CO2 bespaard.
Bouwhub Eindhoven
De komende 20 jaar wordt er volop gebouwd in Eindhoven. Dit zorgt voor meer bouwverkeer, met gevolgen voor de bereikbaarheid, leefbaarheid, verkeersveiligheid en CO2-uitstoot in de stad. Daarom gaat de gemeente Eindhoven bouwgerelateerd verkeer beperken. VolkerWessels Materieel & Logistiek opent daarom Bouwhub Eindhoven. De BouwHub zorgt voor minder ritten naar de bouwplaatsen, vollere vrachtwagens, meer arbeidsproductiviteit en minder CO2-uitstoot. De BouwHub is white label. Dit betekent dat ook andere bedrijven dan VolkerWessels er gebruik van kunnen maken; aannemers, groothandels, producenten en transporteurs.
Bouwen aan duurzaamheid doe je immers samen. Samen met vastgesteld beleid voor slimme en duurzame bouwlogistiek zet de gemeente Eindhoven hiermee een grote stap richting haar duurzaamheidsambities. De BouwHub is een locatie aan de rand van de stad waar bouwmaterialen voor binnenstedelijke bouwprojecten worden verzameld, gebundeld en emissievrij in klein transport de stad in wordt vervoerd en op de werkplek wordt klaargezet. Vanuit de BouwHub wordt het totale logistieke proces van van leverancier tot bouwplaats gemonitord en gecoördineerd. Buiten het samenstellen van zogenoemde dagproductiepakketten faciliteert de BouwHub parkeren van bouwpersoneel aan de rand van de stad en hergebruik van reststromen. Ook werken ze op de BouwHub met personen met een afstand tot de arbeidsmarkt.
Om als gemeente goed te kunnen sturen op het bouwverkeer in de stad is informatie over het aantal bouwlogistieke ritten van belang. In samenwerking met partners SmartwayZ.NL en Brainport Bereikbaar is met lokale bouwers en de BouwHub een living lab gestart om daar meer inzicht in te krijgen.
In 2023 opent VolkerWessels een bouwhub op Amsterdam Logistic Cityhub in het westelijk havengebied. Hun bouwhub in Utrecht is al vijf jaar open.
Bron: VolkerWessels
Verder verduurzamen
De reductie in ritten, kilometers en CO2-uitstoot kan op vier manieren verder worden verbeterd.
- Het inzetten van een multimodale bouwhub met vervoer over water kan leiden tot een extra besparing in ritten (binnenstedelijk 1% en buitenstedelijk 4%), en kilometers en CO2-uitstoot (binnenstedelijk 2% en buitenstedelijk 4%).
- Het toepassen van bouwhubs in combinatie met een gebiedsgerichte aanpak. Hierbij vindt de ketenregie plaats over verschillende – in tijd gelijklopende – projecten in een gebied. Er moet dan wel afstemming en samenwerking plaatsvinden tussen diverse bouwplaatsen in een bepaald gebied. De verwachte CO2-reductie is in dat geval 17% binnenstedelijk en 13% buitenstedelijk.
- De inzet van zero emissie voertuigen kan ervoor zorgen dat de CO2-uitstoot op het traject van hub naar de bouwplaats nihil wordt.
- Het inzetten van een bouwhub voor de verwerking en opwaardering van herbruikbaar bouw- en sloopafval naar circulaire bouwmaterialen.
Deze besparingen zijn alleen te realiseren als er locaties aan de rand van steden, in de nabijheid van gebieden waar veel bouwwerkzaamheden plaatsvinden, voor bouwhubs beschikbaar zijn. Ze moeten ook met de binnenvaart bereikbaar zijn (voor aan- en afvoer), ruimte hebben voor op- en overslag zowel binnen als buiten, stevige laadvoorzieningen hebben voor elektrische voertuigen en voldoende parkeerruimte bieden en veilig zijn.
In de bouwhubs, waar ook activiteiten voor ruwbouw en afbouw bij elkaar komen, staat waardetoevoeging centraal om efficiënter en sneller bouwen mogelijk te maken; pre-installeren, 3D-printen, kitting, uitpakken en verwerking van circulaire stromen. Bouwhubs moeten voldoende groot zijn: ze moeten meerdere projecten van meerdere aannemers in een regio kunnen bevoorraden. Dat kan niet vanuit een schuurtje. Een goede bouwhub is tussen 15.000 en 25.000 m2 groot. Die ruimte is schaars.
Gemeenten kunnen in de rol van opdrachtgever hierbij al sterk sturen bij de aanbesteding van nieuwe bouwprojecten. Dat kan ook bij vergunningverlening. Hiermee wordt de druk op de schaars beschikbare ruimte verminderd. Voor de inpassing van stadslogistiek is een verbinding met ruimtelijke ordening, omgevingsvisie en bedrijvenstrategie onontbeerlijk.
Wat dragen bouwhubs bij aan stikstofvrij bouwen?
Provincies publiceerden vorig jaar een handreiking voor stikstofvrij bouwen waarin ook aandacht is voor een slimme bouwlogistiek. Bouwlogistiek veroorzaakt uitstoot van stikstofoxiden door verbranding van fossiele brandstoffen. In een vergunningaanvraag moet een deel van de bouwlogistiek meegenomen worden in de berekening van de stikstofdepositie in de omliggende gebieden. Reductie van logistiek levert daarmee een reductie van stikstof-oxiden op.
Het meeste recente rapport van de Topsector Logistiek stelt dat bij nieuwbouw het scenario Bouwhub in combinatie met een gebiedsgerichte aanpak (samenwerking tussen aannemers) als beste uit de bus komt op zowel NOx-reductie (10%) als CO2-reductie (14%) ten opzichte van hoe de bouwlogistiek vandaag is geregeld. Ondanks dat vervoer over water zorgt voor CO2-reductie (11%), zorgt het ook voor een toename in NOx-emissies (+22%), omdat in de binnenvaart nog nauwelijks met schone motoren wordt gevaren.
Bij renovatiebouw is zelfs nog meer te halen. Een combinatie van logistieke maatregelen komt als beste uit de bus op zowel NOx-reductie (73%) als CO2-reductie (92%) ten opzichte van en opzichte van hoe de bouwlogistiek vandaag is geregeld. Bundelen via bouwhubs levert zelfs meer stikstofwinst op dan de stedelijke bevoorrading met elektrische voertuigen.
Andere bouwlogistieke processen
Naast het toepassen van bouwhubs heeft de inzet van andere bouw(logistieke) processen impact op de bouwlogistiek zoals bij prefab- en houtbouw. Hierbij zijn er minder handelingen op de bouwplaats nodig. De verwachting is dat dit leidt tot minder bestelwagenritten, zowel in personeelsritten als in spoedritten die nodig zijn om falen op de bouwplaats te herstellen. Daarentegen zijn hier ook andere, vaak grotere voertuigen nodig alsook extra inzet van hijskranen.
Het is van belang dat de levering van voertuigen met dergelijk groot materieel goed wordt afgestemd op het bouwproces, waarbij het juiste personeel en materiaal op het juiste moment aanwezig is. De complexiteit van de keten en diversiteit aan betrokken ketenpartners vereist een gezamenlijke aanpak en herontwerp van het logistieke proces in een vroeg stadium van het bouwproces.
Om meer afstemming en coördinatie (ketenregie) te realiseren binnen de verschillende partijen in de bouwketen, is een zogenoemde control tower een essentiële schakel. De essentie van een control tower is het inzichtelijk maken van de logistieke keten naar meerdere projecten toe. Het hart van de control tower is een informatiehub die wordt ondersteund door een set planningsregels voor het nemen van beslissingen en een team planners.
Het voordeel van een centrale informatiehub is dat deze informatie verzamelt en samen brengt die afkomstig is vanuit meerdere partijen en bronnen en deze vervolgens distribueert in één, consistente vorm. Met dit overzicht kunnen de betrokken planners in een vroeg stadium risico’s of kansen signaleren.
Bij gebiedsgerichte aanpak met afstemming en/of optimalisatie van bouwstromen over meerdere bouwprojecten in een stadsgebied, is de behoefte aan een geavanceerd IT-instrument om ketenregie over deze bouwstromen te faciliteren des te noodzakelijker.
De huidige beschikbare IT-tools op dit vlak zijn beperkt. De topsector Logistiek heeft daarom subsidie gegeven voor het ontwerpen van Construction Logistics Control Towers. Een belangrijke ICT-gedreven innovatie is het gebruik van Bouw Informatie Modellen (BIM).
Bij bouwlogistiek is het gebruik van BIM om plannings- en besturingstoepassingen te ondersteunen veelbelovend, maar in de huidige praktijk nog te weinig toegepast. Een oorzaak hiervoor is dat er op bouwprojecten samenwerking plaatsvindt tussen partijen die bij BIM ofwel een niet voldoende volwassenheidsniveau hebben, ofwel een volwassenheidsniveau hebben dat te ver uiteenloopt. Gevolg is dat de informatie in de BIM-omgeving ontoereikend is om bouwlogistieke planning en besturing te ondersteunen. Optimale planning en sturing door een projectorganisatie zijn echter wel afhankelijk van de bijdragen die alle partijen leveren aan de BIM-omgeving, dat fungeert als integraal projectinformatiesysteem. Hier ligt een uitdaging voor de bouwsector.
Niks doen is geen optie
De bouwsector is de grootste wegvervoerder in Nederland en het transport heeft een belangrijk aandeel in de CO2-uitstoot in de bouw. Zero emissie voertuigen helpen bij het bereiken van de klimaatdoelen. Maar: het is niet voldoende. De sector moet inzetten op veel minder, maar vollere, voertuigen, bundeling van lading en de inzet van andere modaliteiten zoals de binnenvaart.
Kansen voor toeleveranciers
Bouwhubs bieden ook kansen voor juist producenten en toeleveranciers. Opvallend genoeg zitten die producenten en toeleveranciers meestal niet aan tafel. Zij zijn in de beste positie om strategisch, voor langere termijn, te zorgen voor de juiste organisatie van de regionale bouwhub. Om de impact van transport naar de bouwplaats in de greep te krijgen en in te spelen op de levereisen is ontkoppeling nodig in regionale bouwhubs. Het transport van de producenten naar de hubs gaat met ‘slow mobility’; rust, reinheid en regelmaat. Op basis van een regionale tactische planning, en op basis van meerdere projecten in een gebied, bundelt de producent (of bundelen producenten samen) hun aanvoer. Dat levert uiteindelijk de grootste milieuwinst op.
Walther Ploos van Amstel – in Betoniek.
Voor meer informatie:
1. Duurzame bouwlogistiek voor binnenstedelijke woning- en utiliteitsbouw. TNO, 2018.
2. Outlook City Logistics 2017. Topsector Logistiek, 2017.
3. Outlook Bouwlogistiek. Topsector Logistiek, 2021.
4. Quickscan aard en omvang bouwlogistiek. Topsector Logistiek, 2020.
5. Uitstoot stikstofoxiden bouwprocessen, Topsector Logistiek, 2022